حضرت محمد (ص) انسان حیاتی‌نین تاریخی بویو، سرنوشت تعیین ائله‌ین بیر شخصیّتدیر. بیری دوشونجه و منطق اهلی اولسا بو مسأله‌نین کناریندان هئچ جوره اعتناسیز ردّ اولا بیلمز.
بو یازیدا حضرت محمدی (ص) نه بیر مسلماندان گؤزو اینن بلکه غیر مسلمان عالملرین گؤزو اینن نظاره ائلیه‌جیوق.
میخائیل. ه .هارت، Michael.H.Hart، (1932.م)، آمریکالی معاصر محقق «یوز» آدیندا کتابیندا تاریخ بویو یوز تأثیرلی انسانین آدینی یازاندا حضرت محمدی لیستی‌نین باشیندا یئر وئریب دئییر:
« محمدی تأثیرلی شخصیّتلر لیستی‌نین ابشیندا یازدیغیم بیر عدّه‌نی متعجب ائلیه بیلر آما او دین و دنیادا فوق العاده موفق اولان تکجه کیشی ایدی».[1]
توماس کارلایل،Thomas Carlayle، (1881-1795.م)، مشهور اسکاتلندلی تاریخچی، اؤز «قهرمان و قهرمان پرستلیق» (Hero And Hero worship) کتابیندا حضرت محمد (ص) باره‌ده بئله یازیر:
« غربین بو کیشی باره‌ده اولان معناسیز تعصبلردن قایناقلانان یالانلاری و تهمتلری، فقط بیزیم خفّتیمیزه سبب اولور.»
او آیری یئرده بئله یازیر:
«بو چؤل اوغلو، درین اورگی و نفوذلو قره گؤزلری و وسیع اجتماعی روحی اینن جاه طلبلیقدان سونرا بوتون فکرلری اؤزونده واریدی. نه قدر بؤیوک و آرام روح! او، عشق شورو و حرارتدن ساوایی آیری زادینان ایشی اولمایانلارداندیر. او کسلردندیر کی طبیعت اونلاری مخلص و صمیمی ائله‌ییب. آیریلاری اؤزلرینی شعارلار و بدعتلر یولوندا ایتیردیغی زماندا، بو کیشی اؤزونو او شعارلاربورویوب محصور ائلیه بیلمیردی. وارلیغی بؤیوک رمزی اؤز جلال و جبروتی اینن اونون نظرینده پارلاییردی. هئچ بدعت و قارانلیق، وصف اولونماز حقیقتی اوندان گیزلده بیلمزدی و همان حقیقت نداسی ایدی کی دئییردی: «من وارام». ائله بیر کیشی‌نین سؤزو طبیعتین قلبیندن اولان مستقیم سسدیر. جماعت اونا قولاق آسمالیدیلار، ائله سسه قولاق آسماسالار هئچ سسه اعتماد ائله‌ماق اولماز. چونکی هر شئی اونون قاباغیندا، یئل کیمیدیر».[2]
کارن آرمسترانگ ، Karen Armstrong، (م.۱۹۴۴ -)، 7 ایل بویو راهبه اولموش انگلیسلی یازیچی و محقق، اسلام پیغمبری زندگانلیغی باره‌ده یازدیغی کتابیندا بئله یازیر:
«بیز محمده تاریخین بؤیوک چهره‌لرینه باخدیغیمیز گؤزده باخساق، چوخ راحت اونون بشر تاریخی‌نین لاپ بؤیوک نابغه‌سینی اولماغینا ایناناجایوق. بو اینام اونون قرآن گتیرمه‌سی، بؤیوک دین یاراتماسی و یا اونون نظامی فتحلرینه گؤره یوخ بلکه اونون خاص شرایطده بؤیومه‌سی مقاومت ائله‌مه‌سی و موفق اولماسینا گؤره بیزده یارانار».
«بیز عصرلر بویو محمددن خشن بیر چهره، رحمسیز ساواشچی و خود بین سیاستچی یاراتماق ایسته‌میشوق. بیر حالدا کی او چوخ احساسلی و مهربان کیشیدی. اونون مهربانلیغی او قدر ایدی کی حیوانلاری اینجیتماقدان بئله چکینردی».[3]
گوستاو لوبون، Gustave Le Bon ، (1931-1841.م)، فرانسه‌لی شرق شناس، «عرب مدنیّتی» کتابیندا محمد و اونون دینینی تحلیل ائدیب یازیر:
«پیغمبرین لاپ بؤیوک معزه‌سی اؤلمه‌میشدن اوّل داغینیق عرب قافله‌سینی بیر یئره ییغیب واحد بیر ملّت تشکیل وئرمه‌سی ایدی. ائله بیر ملّت کی هامیسی بیر دین قاباغیندا خاضع و بیر رهبره مطیع اولدولار».
سونرا یازیر: «انسانلارین ارزشینی یاخجی ایشلری و اثرلری اینن اؤلچماق ایسته‌ساق، محمد تاریخین لاپ بؤیوک انسانی اولار».
او محمدین دینی‌نین اعتقادلاری باره‌ده یازیر:
«توحیدی فقط اسلام دینی دنیایه گتیردیغی اوچون بو باره‌ده اؤزونه اؤیونه بیلر».
او ادامه‌ده یازیر: «اسلامین تایسیز راحتلیغی، خالص توحید اساسیندادیر و اسلامین ترقّی رمزی ائله اونون آسان و راحت اولماغیندادیر. بونا گؤره اسلامی تانیماق چوخ راحتدیر. اسلام، سالم عقلین قبول ائله‌مه‌دیغی مطلبلردن اوزاقدیر آ»ا آیری دینلرده اوجور زادلارا چوخ راستلانماق اولور. یعنی آیری دینلرده گؤرونن تناقضلر و بوروشوقلوقلار، اسلامدا یوخدور. هرنه دوشونسز اسلامدان بو دئدیگیندن داها ساده اولا بیلمز کی: «الله بیردیر؛ انسانلار هامیسی الله قاباغیندا برابردیلر؛ نئچه دینی واجباتی یئرینه گتیرماغینان انسان جنّته چاتار و اونلاردان اوز چئویرماغینان جهنّمه گئدر». هر هانسی طبقه‌دن اولان هر مسلمانا راست گلسز بوتون اسلام اصل‌لرینی و اونا واجب اولانلاری بیلیر و نئچه قیسا و ساده جمله فورموندا دئیه بیلر».[4]
لورا واکسیا واگلیری، Loura Vaccia Vaglieri ، (1989-1893.م)، ایتالیانین ناپل دانشگاهی‌نین اوستادی پیغمبریمیز باره‌ده یازدیغی رساله‌ده بئله دئییر: « عرب پیغمبر، الل-ی اینن رابطه تأثیرینده اوندا یارانان وحی سسی اینن، خرافات و جادو پرستش ائلیه‌نلره و فسادا اوز قویموش مسیحیت و یهودیت دینلرین تابعلرینه لاپ پاک و خالص وحدانیّتی ارائه وئردی».
«او آشکار اولاراق، سایر وارلیقلاری یارادانا شریک ائلیه‌ن بشرین ارتجاعی تمایلاتی و کهنه پرستلیق رغبتلری‌نین قاباغیندا دایاندی».
«بوتون تواضع اینان خودبینلیق و غرور سدّینی سیندیرماغا قیام ائله‌دی. محمد الله دینی‌نین مبلغی کیمی اؤز شخصی دشمنلرینه گؤره مهربان و رحیم ایدی. اونون ذاتیندا ، انسان فکرینه محترم اولان، ایکی رحم و عدالت صفتلری قاریشمیشدی».[5]
آنا ماری شیمل، Anne marie Schimmel، (2003-1922.م)، آلمانلی شرق شناس «الله رسولو محمد» کتابیندا یازیر: «روانشناسلار و دین فئنومولوگلار اسلام واسطه‌سی اینن اونلارین اختیاریندا قویولان پیغمبره عاشقانه اخلاص نمونه‌سی‌نین، قویولدوغونو بیله‌جاقلار. هامیسی بیله‌جاقلار کی محمدین شخصیتی قرآن کنارنیدا، مسلمانلارین زندگانلیغی‌نین مرکزینده‌دیر. پیغمبر ابدیّته قدر اونون پیغمبرلیغینا اینانانلارا حسنه اسوه کیم قالاجاق».[6]
[1]میخاییل.ه.هارت " تاریخین یوز تأثیرلی شخصیّتی " کتابیندا، صفحه 33، نیویورك ، 1978
M.H. Hart, THE 100: A RANKING OF THE MOST INFLUENTIAL PERSONS IN HISTORY, New York, 1978, p.33..
[2] THOMAS CARLYLE’S COLLECTEF WORKS,LIBRARY EDITION, IN THIRTY VOLUME, Vol. XII, Heros AND HERO_WORSHIP, London, Chapman and Hall,1869.p.53,64,65.
[3] محمد: اسلام پیغمبری‌نین زندگانلیغی، ص 38و 201، کارن آرمسترانگ، کیانوش حشمتی‌نین ترجمه‌سی، حکمت انتشاراتی.
[4] اسلام و عرب مدنیّتی ، ص 128، 129،141، 142، گوستاو لوبون، سید هاشم رسولی محلاتی‌نین ترجمه‌سی (هاشمی)، کتابچی انتشاراتی.
[5] اسلامین سرعتلی ترقیسی ، ص338،332و337، لورا واکسیا واگلیری، «محمد و قرانین محضرینه تقصیر عذری» کتابی‌نین ضمیمه‌سی، جان دیون پورت، سید غلامرضا سعیدی‌نین ترجمه‌سی، اطلاعات انتشاراتی.
[6] الله رسولی محمد، یازیچی‌نین مقدمه‌سی ص 7، آنه ماری شیمل، حسن لاهوتی‌نین ترجمه‌سی، علمی فرهنگی انتشاراتی.