حضرت امام رضا (ع) مروده اولدوغو قیسا مدّت بویوندا آیری دینلرین عالملرینن چوخلو مناظره‌سی اولدو کی اونلارین لاپ مشهورو مسیحی «جاثلیق» و یهودی «رأس‌الجالوت» اینان ایدی.
بو مناظره‌لری شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا کتابیندا و مرحوم علامه مجلسی بحار الانوار کتابی‌نین 49-جو جلدینده عیون کتابیندان نقل ائدیب. بو مناظره‌لر مسند الامام الرضا کتابی‌نین 2-جی جلدینده ده نقل اولوب.
او حضرتین یئددی معروف مناظره‌سی وار کی بوردا اونلارین ایکیسینی نقل ائدریک.
مناظره‌لر بونلاردیر:
1. بؤیوک مسیحی عالم جاثلیق اینن مناظره
2. بؤیوک یهودی عالمی رأس الجالوت اینن مناظره
على بن موسى الرضا ـ علیه‌السلام ـ مأمونا داخل اولاندان سونرا او، مخصوص وزیری فضل بن سهله مختلف مکتبلرین عالملرینی مجلسه و مناظره‌یه چاغیرماغا امر ائله‌دی.
فضل بن سهل اونلاری چاغیردی و هامیسی ییغیشاندان سونرا مأمونون یانینا گلیب هامیسی‌نین حاضر اولدوغونو خبر وئردی.
مأمون دئدی: «هامیسی داخل اولسون». هامیسی گلندن سونرا اونلارا خوش گلدین دئییب آرتیردی: «من سیزی خیر ایش اوچون چاغیرمیشام. سئویرم مدینه‌دن تازا گلمیش عمی اوغلومونان مناظره ائلیه‌سیز. صاباح هامیز منیم یانیما گلین و هئچ بیریز غایب اولمایین». هامیسی قبول ائدیب گئتدیلر.
حسن بن سهل نوفلى دئییر: « امام على بن موسى الرضانین (ع) نزدینده صحبته مشغول ایدوق کی حضرتین خادمی یاسر ایچری گلیب دئدی: «مأمون سیزه سلام گؤندریر و دئییر: «قارداشین سنه قربان اولسون! مختلف مکتبلر و دینلرین اصحابی و اربابی مجلیسیمیزه ییغیشیبلار. زحمت قبول ائله‌سیز صاباح بیزیم مجلسه گلیب اونلارین سؤزلرینی ائشیدین. مایل اولماساز دا اصرار ائتمیرم، یئنه مایل اولساز بیز سیزین نزدیره گلریک و بو بیزیم اوچون آساندیر».
امام ـ علیه‌السلام ـ قیسا و معنالی بیر سؤزونن بویوردولار: «منیم سلامیمی اونا چاتدیر و دئنه بیلیرم نه ایستیرسن ! من ان‌شاءالله صاباح سیزین یانیزدا اولاجاغام» (صدوق، ج 1 ص 155)
امامین دوستلاریندان اولان نوفلی دئییر: «یاسر مجلسدن چیخاندان سونرا امام ـ علیه‌السلام ـ منه باخیب بویوردو: «سن عراق اهلی‌سن و عراقلیلار ظریف و عاغیللی اولارلار، بو باره‌ده نه دوشونورسن؟ مأمونون شرک اهلی و مذهبلرین عالملرینی بیر یئره ییغماقدان نه نقشه‌سی اولا بیلر؟»
نوفلی دئییر: «عرض ائله‌دیم ایستیر سیزی امتحان ائله‌سین و سیزین علمیزین اندازه‌سی‌نین نه قدر اولدوغونو بیلسین. آما ایشینی ضعیف بینووره اوستونه قویوب، الله-ـا آند اولسون پیس نقشه تؤکوب».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «نه ایش گؤرور و هانسی نقشه‌نی تؤکوب؟»
نوفلی دئدی: «کلام علمی‌نین عالملری بدعت اهلیدیلر و مسلمان عالملرینن مخالفدیلر. نییه کی عالم واقعیّتلری دانماز، آما بونلار دانماق و سفسطه اهلیدیلر. الله-ین بیرلیغینا دلیل گتیرسن قبول ائتمزلر. حضرت محمدین (ص) الله رسولو اولدوغونو دئسن، اونون رسالتینی ثابت ائتمه‌نی ایستیه‌جاقلار. خلاصه اونلار مغالطه‌یه ال آتیب او قدر سفسطه ائلرلر کی انسان سؤزوندن ال چکسین. سنه قربان اولوب بونلاردان اوزاق اول!»
امام ـ علیه‌السلام ـ گولومسه‌ییب بویوردو: «ای نوفلی، قورخورسان منیم دلیل‌لریمی باطل ائدیب یولو منه باغلایالار؟»
نوفلی جواب وئردی: «الله-ـا آند اولسون کی یوخ! منیم سنه گؤره قورخوم یوخدور اومیدیم وار الله سنی اونلارا غالب ائلیه».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «ای نوفلی سئویرسن بیله‌سن کی مأمون گؤردوغو ایشدن پشمان اولاجاق؟»
نوفلی دئدی: «بلی»
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: « تورات اهلی قاباغیندا منیم استدلال‌لاریمی توراتلاریندان ائشیدنده، انجیل اهلی قاباغیندا انجیلینن، زبور اهلی قاباغیندا زبورونان و روم اهلی قاباغیندا روم دیلی اینن و مختلف مکتبلرین تابعلری قاباغیندا جوابلارینی اؤز دیللرینده ائشیدنده، بلی هر بیر دسته‌نی آیریجا باطل ائله‌دیغیمدا، بیر جور کی اؤز مذهبلرین بوشلاییب منیم سؤزومو قبول ائله‌دیلر، او زمان مأمون نظرده توتدوغو مقاما مستحق اولمادیغینی بیلر! اوندا پشیمان اولاجاق و الله‌دان سووای هئچ حرکت و گوج یوخدور؛ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَةاِلا بِالله ِ الْعَلِىِّ الْعَظِیْم ِ»
نوفلی دئییر: «سحر اولدوغوندا فضل بن سهل، امامین ـ علیه‌السلام ـ حضورونا گلیب دئدی: «قربانین اولوم، عمی اوغلون (مأمون) سیزی گؤزلور و جماعت اونون یانیندا حاضردیلر. بو باره‌ده نظریز نه‌دیر؟»
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «سن قاباقدا گئد من‌ده ان‌شاءالله گلرم. سونرا دستماز آلیب و سویقی شربتی (اوندان دوزلن مخصوص شربت) ایچیب بیزه ده وئردی ایچدیک. سونرا او حضرتله چیخدیق کی مأمونا وارد اولاق».
مجلس، تانینمیش و مشهور آداملارینان دولو ایدی و محمد بن جعفر، (امام صادقین (ع) اوغولو و امام رضانین (ع) عمیسی) بنی هاشم و آل ابی طالبدن بیر عدّه و قوشون باشچیلاریندان حاضر ایدیلر.
امام ـ علیه‌السلام ـ مجلسه وارد اولاندا مأمون و محمد بن جعفر و بنی هاشمین هامیسی آیاغا قالخدی.
امام ـ علیه‌السلام ـ مأمونون یانیندا اوتوردو آما اونلار امامین ـ علیه‌السلام ـ احترامینا هله آیاق اوسته دورموشدولار تا کی اوتورماق امری وئریلندن سونرا هامیسی اوتوردو. مأمون امامینان ـ علیه‌السلام ـ دانیشماغا قیزیشدی، سونرا جاثلیقه اوز توتوب دئدی:
«اى جاثلیق! بو منیم عمی اوغلوم، على بن موسى بن جعفردی. سئویرم اونونلا دانیشیب مناظره ائلیه‌سن. آما بحثلرده عدالتی رعایت ائله‌مه».
جاثلیق دئدی: «ای مأمون! من اونونلا نئجه مناظره ائدیم؟ او، من داندیغیم کتابا استدلال ائلیه‌جاق و او منیم اینانمادیغیم پیغمبره اعتقادی وار».
بو آندا امام ـ علیه‌السلام ـ صحبته باشلادی: «ای نصرانی! سنه اؤز انجیلینله استدلال ائتسم اقرار ائلرسن؟» جاثلیق دئدی: «من انجیلین سؤزونو دانا بیلرم؟ بلی الله-ـا آند اولسون منیم ضرریمه اولسا دا اقرار ائلرم».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «نه ایسته‌سن سوروش و جوابینی آل!»
جاثلیق دئدی: «عیسی‌نین نبوّتی کتابی باره‌ده نه دئییرسن؟ اونلاردان بیر شئی دانیرسان؟»
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «من عیسی‌نین نبوّتی و کتابینا و حواری‌لری اقرار ائدن امّتینه وئردیغی بشارته اعتراف ائلیرم. آما محمدین (ص) نبوّتینه و کتابینا اقرار ائتمه‌ین و اونو امّتینه بشارت وئرمه‌ین عیسی‌یه کافرم».
جاثلیق دئدی: «قضاوتده ایکی عادل شاهددن استفاده ائله‌میرسن؟»
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «بلی».
جاثلیق دئدی: « محمدین (ص) نبوّتینه اؤز مذهبیندن سووای و نصرانی‌نین قبول ائله‌دیغی ایکی شاهد اقامه ائله و بیزدن بو باره‌ده اؤز مذهبیمیزدن سووای ایکی شاهد ایسته».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: « ای نصرانی ایندی انصافا گلدین، عادل اولوب عیسی بن مریمین نزدینده مقدّم اولان بیرینی قبول ائلیرسن؟»
جاثلیق دئدی: «بو عادل کیمیدیر؟ آدینی دئ».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: دِیلَملی «یوحنّا» باره‌ده نه دئییرسن؟»
جاثلیق دئدی: «به به ! مسیح یانیندا لاپ عزیز شخصی آد آپاردین».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «انجیلده بو سؤز وار کی یوحنّا دئدی: «حضرت مسیح منی عرب محمدین دینیندن خبردار ائله‌دی و منه بشارت وئردی کی اوندان سونرا بئله بیر پیغمبر گله‌جاق؟ من‌ده حواری‌لره بشارت وئردیم و اونلاردا اونا ایمان گتیردیلر؟»
جاثلیق دئدی: «بلی ! بو سؤزو یوحنّا مسیح‌دن نقل ائدیب و بیر کیشی‌نین نبوّتی و اهل بیتی و وصی‌سینه بشارت وئریب. آما نه زمان اولدوغونو دئمه‌ییب و بو دسته‌نی بیزه آد آپارماییب کی اونلاری تانی‌یاق».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «بیز بیرینی انجیل اوخوماغا گتیرساق کی محمدین (ص) و اهل بیتی‌نین آدی اوندا اولان آیه‌لری اوخوسون، اونا ایمان گتیررسن؟»
جاثلیق دئدی: «چوخ یاخجی اولار».
امام ـ علیه‌السلام ـ روملی نسطاسا دئدی: «انجیلین اوچونجو سِفرینی ازبرسن؟»
نسطاس دئدی: «بلی ازبرم».
سونرا امام ـ علیه‌السلام ـ یهودلارین بؤیوگو رأس الجالوتا اوز توتوب بویوردو: «سن‌ده انجیل اوخویارسان؟»
رأس الجالوت جواب وئردی: «جانیما آند اولسون اوخویارام».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «اوچونجو سِفرینه باخ. اوندا محمد (ص) و اهل بیتیندن (ع) سؤز گئدسه منیم نفعیمه شهادت وئر، یوخسا شهادت وئرمه».
سونرا امام ـ علیه‌السلام ـ اوچونجو سِفری اوخودو تاکی پیغمبرین (ص) آدینا چاتدی. اوردا دایاندی و جاثلیقه اوز توتوب بویوردو: «ای نصرانی! سنی مسیح و آناسی‌نین حقّی، منیم انجیلدن خبرلی اولدوغومو قبول ائلیرسن؟»
جاثلیق دئدی: «بلی».
سونرا امام ـ علیه‌السلام ـ پیغمبر (ص) و اهل بیتی‌نین (ع) آدینی اونا اوخویوب بویوردو: «ای نصرانی نه دئییرسن؟ بو عیسی بن مریمین سؤزودو؟ بونو دانسان انجیلین بو باره‌ده دئدیغینی، موسی و عیسی‌نی دانیب کافر اولورسان».
جاثلیق دئدی: «انجیلده اولان شئیی دانمارام و اونا اعتراف ائله‌رم».
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «هامیز اونون اقرارینا شاهد اولدوز». سونرا بویوردو: «هر نه سؤالین وار سوروش!»
جاثلیق دئدی: « عیسی بن مریمین حواری‌لریندن خبر وئر گؤروم نئچه نفر ایدیلر و هابئله انجیل عالملری نئچه نفریدیلر؟»
امام ـ علیه‌السلام ـ بویوردو: «بیلن بیر انساندان سوروشدون. حواری‌لر 12 نفریدیلر و اونلارین اعلمی و افضلی لوقا ایدی. آما بؤیوک نصرانی عالملری اوچ نفر ایدیلر: باخ دیاریندا بؤیوک یوحنّا، قرقیسا دیاریندا آیری یوحنّا، و رجاز دیاریندا دِیلمی یوحنّا. پیغمبر (ص) و اهل بیتی‌نین (ع) آدی اونون نزدینده ایدی و عیسی و بنی اسرائیل امّتلرینه بشارت وئرن‌ده او ایدی».
سونرا بویوردو: «ای نصرانی الله-ـا آند اولسون بیز او عیسی‌یا اینانیروق کی محمده (ص) ایمانی واریدی. آما سیزین عیسی‌زا فقط بیر ایرادیمیز وار او دا بو کی او، آز اوروج توتوب و آز نماز قیلاردی!»
جاثلیق بیردن حیرَتلنیب دئدی: «الله-ـا آند اولسون علمینی باطل ائتدین و ایشی‌نین بینووره‌سینی ضعیفلتدین، من بئله ظن ائلیردیم سن مسلمانلارین اعلمی‌سن !»
امام _علیه‌السلام_ بویوردو: «نه اولوب کی؟»
جاثلیق دئدی: «چونکی دئییرسن عیسی آز نماز قیلیب آز اوروج توتاردی، بیر حالداکی عیسی بیر گون‌ده افطار ائتمه‌دی و هئچ گئجه‌نی یاتمادی و صائم الدهر و قائم اللیل ایدی».
امام _علیه‌السلام_ بویوردو: «کیم اوچون اوروج توتوب نماز قیلیردی؟»
جاثلیق جواب وئرنمه‌ییب ساکت قالدی. (عیسی‌نین بنده‌لیغینا اعتراف ائتسه‌ایدی اونون الله‌لیغینا اینانماقلاری اینن توتمازدی.)
امام _علیه‌السلام_ بویوردو: «ای نصرانی سندن آیری بیر سؤالیم وار».
جاثلیق تواضعکارلیغینان دئدی: «بیلسم جواب وئره‌رم».
امام _علیه‌السلام_ بویوردو: «سن عیسی‌نین، الله اذنی اینن اؤلولری دیریلتمگی دانیرسان؟»
جاثلیق چیخیلماز وضعیّتده قالیب مجبوراً دئدی: «دانیرام، چونکی اؤلولری دیریلدن، آنادان گلمه کورون گؤزلرینی آچان و برص مرضینه مبتلا اولانی شفا وئرن بیری، الله ساییلیر و الوهیّته استحقاقی وار!».
امام _علیه‌السلام_ بویوردو: « حضرت الیسع‌ده بو ایشلری گؤروردو. او سو اوستونده یئریدی و اؤلولری دیریلتدی و برصه مبتلا اولانلاری و کورلاری شفا وئردی، آما امّتی اونا الوهیّت قایل اولماییب اونو عبادت ائله‌مه‌لیدیلر. حزقیل پیغمبر ده مسیحین ایشینی گؤروب اؤلولری دیریلتدی».
حضرت سونرا رأس الجالوتا اوز توتوب بویوردو: « ای رأس الجالوت توراتدا تاپیرسان کی بخت النصر، بنی اسرائیل اسیرلرینی، حکومتین بیت المقدّس اینن مبارزه ائله‌دیغی زمان، بابله گتیردی. الله، حزقیلی اونلارا طرف گؤندردی و او اونلارین اؤلولرینی دیریلتدی؟ بو حقیقت توراتدا یازیلیب. حقّی دانانلاردان سووای هئچ کس اونو دانماز».
راس الجالوت دئدی: «بیز بونو ائشیتمیشوق و بیلیروق».
امام -علیه‌السلام- بویوردو: «دوز دئییرسن» سونرا آرتیردی: «ای یهودی توراتدان بو سِفر تاپ» سونرا حضرت اؤزو اونو اوخوماغا باشلادی. یهودی کیشی شوک اولدو و حیرتده قالدی.
سونرا امام -علیه‌السلام- اوزونو نصرانی‌یه توتوب اسلام پیغمبری‌نین (ص) معجزه‌لری‌نین بیر بؤلومونو، بعضی اؤلولرین او حضرتین الی اینن دیریلمه‌سی و بعضی ناعلاج مریضلرین اونون برکتینه شفا تاپماسینی سایدی و بویوردو: «بونونلا بئله بیز هئچ وقت اونو اؤز الله-یمیز سایمیریق. بو جور معجزه‌لره گؤره عیسی‌نی اؤز الله-یز بیلسز، «الیسع» و «حزقیل»-ی ده اؤزوزه معبود بیلمه‌لیسیز. چونکی اونلار دا اؤلولری دیریلتدیلر. هابئله خلیل ابراهیم قوشلاری توتوب باشلارین کسدی و اونلاری اطرافداکی داغلارا قویدو سونرا اونلاری چاغیراندا هامیسی دیریلدیلر. موسى بن عمران‌دا بئله بیر ایشی اونونلا طور داغینا گلیب ایلدیریم تأثیرینده اؤلنلرینن گؤردو. سن بو حقیقتلری دانا بیلمزسن چونکی تورات، انجیل، زبور و قرآن اوندان دانیشیب. بئله اولسا بونلارین هامیسینی اؤز الله-ین بیلمه‌لیسن».
جاثلیقین وئره‌سی جوابی اولمادیغیندان تسلیم اولوب دئدی: «سؤز سنین سؤزوندور و واحد الله-دان سووای آیری معبود یوخدور.»
سونرا امام ـ علیه‌السلام ـ انجیل باره‌ده آیری سؤال‌لار سوروشدو و جاثلیقین دانیشیغیندان تناقض‌لر چیخارتدی.
جاثلیق تماماً چاره‌سیز قالمیشدی و قاچماغا یئری یوخ ایدی. بونا گؤره امام ـ علیه‌السلام ـ اونا بیر داها دئینده کی «ای جاثلیق هر نه ایستیرسن سوروش» سؤالدان چکیندی و دئدی: «ایندی آیریسی سوروشسون. آند اولا مسیحه کی مسلمانلار ایچینده سنین کیمی اولدوغونو گمان ائله‌میردیم».