تنزیل آیه‌نین و یا سوره‌نین هانسی موردده نازل اولماسینا دئییلر کی بو آیه‌نین و یا سوره‌نین نازل اولماسینا سبب اولان خاص اتفاق اولار بیلر. آما آیه‌ده بیلینن تأویلین عام معناسی وار و اوخشار اتفاقلارا منطبق ائله‌ماق اولار.
شأن نزولون اهمیتی باره‌ده دئمک لازمدیر کی قرآن تدریجله و مختلف مناسبتلرده نازل اولوب. قاباغا گلن اقتضالارا گؤره و یا مسلمانلارین مشکلده قالدیقلاری زمان بیر و یا نئچه آیه و یا بعضاً بیر سوره نازل اولوردو.
هر مناسبتده نازل اولموش آیه‌لر، همان خاص حادثه مناسبتی نظرده آلیردی و آیه‌لرین لفظلری و یا معناسیندا ابهام اولان زمان، او حادثه‌نی یاخجی تانیماغینان اشکال رفع اولار. نتیجه‌ده هر آیه‌نین کامل معناسینی بیلماق اوچون اونون شأن نزولونا یولوخماق لازمدیر.
شأن نزول آیه‌نین دلالتینه بیر قرینه کیمی اولا بیلر و اونسوز آیه‌نین دلالتی ناقص قالار. مثلاً : « ان الصفا و المروة من شعائراللّه فمن حج البیت اواعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما».(بقره - 158) آیه‌سی باره‌ده بئله اشکال اولوب کی حجده و عمره‌ده ارکاندان اولان ایکی صفا و مروه داغلاری آراسیندان سعی ائله‌ماق، بو آیه‌ده نییه «لا جناح» اینن تعبیر اولوب.
آیه‌نین معناسی بئله‌دیر: «صفا و مروه الله شعائریندن ساییلیر و حج ائدن و یا عمره یئرینه گتیرنین اونلار آراسیندا سعی ائله‌ماغی گناهی یوخدور» بو عبارت بو عملین واجبلیغین یوخ بلکه جایزلیغینی یئتیریر. آما آیه‌نین شأن نزولونا مراجعه ائله‌ماغینان بللی اولور کی بو عبارت گناه توهّمی‌نی آرادان آپارماق اوچون گلیب. چونکی هجرتین آلتینجی ایلینده حدیبیه باریشیندان سونرا قرار اولدو بیر سونراکی ایلدن پیغمبر و صحابه‌سی عمره اوچون مکه‌یه گئتسینلر. بو صلح‌نامه‌ده بئله گلمیشدی: مسلمانلارین آزاد طواف و سعی ائله‌مه‌لری اوچون، مشرکلر اوچ گون بویونجا اؤز بُتلارینی بیتین اطرافیندان و صفا و مروه داغلاریندان گؤتورسونلر و اوچ گوندن سونرا یئلرینه قویسونلار.
عمره زمانی مسلمانلارین بعضیسی واختیندا صفا و مروه سعی‌لرینی یئرینه گتیره بیلمه‌میشدیلر و بُتلارین اوردا اولدوغو زمان بو ایشین گناه اولدوغونو گمان ائلیردیلر. بو آیه، مسلمانلارین سعی‌دن چکینمه‌ماغی اوچون نازل اولدو. چونکی سعی الله‌ین شعائریندندیر و بُتلارین اوردا اولماسی عارضی بیر امردیر و اونا صدمه وورا بیلمز. (تفسیر عیاشی ، ج1 ، ص 70)
بونا گؤره آیه‌نین شأن نزولونا باخماغینان مسأله آیدینلاشیر و بللی اولور کی جایزلیق و یا واجبلیق بحثی یوخدور بلکه صرفاً توهّمو رفع ائتمک اوچوندور.
شأن نزولون آیه‌لرین معناسینی بیلماقدا چوخ مهم نقشی وار. عین حالدا شأن نزول‌لاری بیلماق چوخ چتین ایشدیر. چونکی متقدم‌لر بو زمینه‌ده ائله ده چاره یاراتمایان آز مطلبدن ساوایی گؤزه گلیم مطلب ثبت ائله‌مه‌ییبلر.
یازیلماماغین اساس سببی اونلارین مسأله‌یه واقف اولماسی و بو ایشین یازیلماسینا نیازین اولماماسی بیلدیکلری اولا بیلر.
سونرالار بو زمینه‌ده بعضی روایتلر ییغیلدی آنجاق چوخو ضعیف سندلی و اطمینانسیز اولوردولار و بعضاً غرض اوزو اینن تنظیم اولوردولار. مخصوصاً بنی امیه زمانی کی آیه‌لرین چوخو ساختا شأن نزول‌لارینان تفسیر اولوردو. امام احمد بن حنبل‌دن بئله نقل اولوب: «اوچ زادین اصلی اساسی یوخدور: اسلام صدر جنگلری باره‌ده‌کی روایتلر، آخرالزمان فتنه‌لری باره‌ده‌کی روایتلر و قرآنین تأویل و تفسیری باره‌ده‌کی روایتلر».
امام بدالدین زرکشی بعضی محققلردن بئله نقل ائلیر: «منظور بو باره‌ده اولان روایتلرین چوخودور، نه اینکی هامیسی اطمینانسیز اولسون». (البرهان ، ج2 ، ص 156).
بو باره‌ده روایتلره ییغان لاپ معروف شخص ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری‌دیر (اؤلوم 468 ) کی جلال‌الدین سیوطی (اؤلوم 911) اونا ایراد توتور کی ضعیف روایتلرین ییغماسینا همت ائله‌ییب صحیح و سقیمی بیر بیرنه قاتیب و روایتلرین چوخونو کلبی‌دن او دا ابی صالح‌دن او دا ابن عباسدان نقل ائله‌ییب کی جداً ضعیفدیر.
نزول سببی و یا شأن نزول
بو ایکی عبارت آراسیندا نه فرق وار؟ مفسرلرین چوخو بو ایکیسینه فرق قویماییبلار و آیه‌لرین نزولونو ایجاب ائتمیش هر سببی بعضاً نزول سببی و بعضاً شأن نزول آدلاندیریبلار. بیر حالدا کی بو ایکی عبارتین بیری بیریله فرقی وار. شأن نزول، نزول سببیندن اعم‌دیر. بیر جریانا خاطر بیر شخص و یا حادثه باره‌ده کئچمیشده، ایندی و یا گله‌جکده و یا احکامین فرضی باره‌ده آیه نازل اولسا بونلارین هامیسینا شأن نزول دئییلر.
مثلاً فلان آیه انبیانین عصمتی و یا ملائکه‌نین عصمتی و یا حضرت ابراهیمین عصمتی باره‌ده نازل اولوب، بونلارین هامیسینا شأن نزول دئییلیر. آما نزول سببی، متعاقبینده آیه نازل اولان حادثه‌دیر و آیری سؤزله آیه‌نین نازل اولماسینا سبب اولان اتفاقدیر. بونا گؤره نزول سببی، شأن نزولدان اخص‌دیر.
تنزل و تأویل
سلف اصطلاحیندا، تنزیل نزول موردینه دئییلیر. بو مورد آیه‌نین نزولونا سبب اولموش خاص اتفاق اولا بیلر آما تأویلین آیه‌دن استفاده اولونان عام مفهومدور کی اوخشار جریانا منطبق اولا بیلر.
بعضی تعبیرلرده بو ایکی اصطلاحا ظاهر و باطن دئییلیر. چونکی آیه‌نین ظاهری همان نزول موردی‌دیر و آیه‌نین بطنینده داها گئنیش مفهوم یاتیب.
فضیل بن یسار پیغمبردن (ص) نقل اولان « ما فی القرآن آیة الا ولها ظهر وبطن» معروف حدیث باره‌ده امام صادقدن (ع) سوروشدو و امام جوابدا بویوردو: «ظهر همان آیه‌نین نازل اولان موردی‌دیر و بطن اونون تأویلیدیر. بعضیسی کئچمیشده باش وئریب بعضیسی هله گلمه‌ییب. قرآن گونش و آی کیمی جریاندادیر». ( الصفار، بصائر الدرجات ، ص 196، حدیث 7)
آیری حدیثده بویورور: «ظهر، آیه‌نین اونلار باره‌ده نازل اولان شخصلردیر و بطن اونلار کیمی کردار صاحبی اولانلاردیلار».( تفسیر عیاشی ، ج1 ، ص 11، حدیث 4)
شان نزول و تنزیل و تأویل‌دن فقهی استفاده
اسلام عالملری و فقیهلر آیه‌لرین نزول سببی، شأن نزولو، و ظهر و باطنیینه دقّت یئتیرماغینان احکام استنباط ائله‌ماغا بئله بیر قایدا اله گتیریبلر: موردین خصوصیتینه یوخ بلکه لفظین گئنیشلیگینه اعتبار وار. یعنی فقیه مورد اؤز خصوصیتلرینی قیراغا قویوب لفظین عمومی جنبه‌لریندن فایدالانمالیدیر. البته خصوصی جنبه‌لر کلامین دلالتینی آنلاماق اوچون فایدالیدیر، آما انحصار اولدوغونو چاتدیرمیر، چونکی ایلاهی حکم‌لر هامی اوچون و بوتون زمانلار اوچوندور.
آشاغیدا، روایتلرده عمومی جبنه‌لری رعایت اولوب استفاده اولونموش ایکی آیه‌نی مثال اوچون گتیریریک:
بیرینجی مثال: بقره سوره‌سینده بئله گلیب: مشرق و مغرب الله اوچوندور ! هر یانا اوز چئویرسه‌ز الله اوردادیر ! الله احتیاجسیز و بیلندیر. (بقره - 115)
بو آیه معصوصم امامین یول گؤرستماقلیغی اینن عمومی جنبه‌سی آیدینلاشمیش، ظهر و بطنی (تنزیل و تأویلی ) اولان آیه‌لردندیر. بو آیه ظاهرده کعبه‌یه ساری نماز قیلماغیمزی واحب ائدن آیه‌لرینن منافاتلی گؤروشور. آما آیه‌نین شأن نزولونا باخماغینان بو تنافی آرادان گئدیر. آیه‌نین شأن نزولو بئله‌دیر:
قبله‌نین دَیشمه‌سیندن سونرا یهودیلر مسلمانلارا بئله اشکال توتوردولار: ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی بیت المقّدسه طرف نماز قیلماق حق اولسا، اونون کعبه‌یه طرف اولماسی باطل ساییلیر. یوخ اگر کعبه‌یه طرف نماز قیلماق حق اولسا ایندی‌یه قدر قیلینان نمازلارین باطل اولماسی اورتایا چیخیر. الله تعالی بو آیه‌ده هر ایکی ایشین حق اولدوغونو بیان ائلیر چونکی نمازین اصلی ثابت بیر حقیقتدیر آما بیت المقدسه طرف یا کعبه‌یه طرف اولماق اعتباری مسأله‌دیر کی مسلمانلاردا وحدت یاارتماق اوچون امر وئریلیب. هر طرفه اوز چئویرسن الله او طرفده‌دیر.
روایتلرده بو آیه‌دن آیری استفاده ده اولوب: مستحبی نمازلاری سوار حالیندا هر طرفه قیلماق اولار.
بو، معصوملارین هدایتی اینن اونا چاتدیغیمیز آیه‌نین بطنی‌دیر. (وسایل الشیعة ، ج3 ، ابواب قبله ، باب 8 و 15)
ایکیمینجی مثال: جنّ سوره‌سینده بئله گلیب: و ان المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه احدا( جن - 18)
یا «مساجد» معبد معناسیندا اولان «مسجد»ین جمعیدیر کی بو معنایا اساساً آیه‌نین ترجمه‌سی بئله اولور: مسجدلر الله‌ا عایددیر و الله ایله بیرلیکده آیریسینی چاغیرمایین.
یا دا عبادت معناسیندا میمی مصدر «مسجد»ین جمعیدیر کی بو معنایا اساساً ترجمه بئله اولار: الله‌دان ساوایینا عبادت یاراشماز و عبادت مقامیندا الله ایله بیرلیکده آیریسیندان آد آپارمایین.
آیه‌نین ظاهری هر ایکی فرضه اساساً عبادت مقامیندا شریک توتماقدان منع ائدیب آما الیمیزده اولان صحیح روایته گؤره، آیه‌دن آیری معنا دا استنباط اولور. اونا اساساً «مسجد» معناسی «ما یسجد به» یعنی اونونلا سجده اولونان‌دیر. سعیدبن جبیر و زجاج وفرا کیمی مفسرلری بعضیسی بئله دئییبلر: «مساجد» سجده اولونان موضعلره (سجده حالیندا یئددی عضوه) ده اطلاق اولور. بو موضعلر الله‌ا عایددیر و اونلاری انسانا الله باغیشلاییب و آیریسینا ایشلنمه‌مه‌لیدیلر. (تفسیر طبرسی ، ج10 ، ص 372)
امام محمد تقی‌دن‌ده (ع) بو تأویل بئله گلیب: عباسی خلیفه معتصمین حضوروندا هر کسین بیر جواب وئردیغی بیر سؤال مطرح اولدو. اوندا امام بویوردو: «بارماقلارین کؤکوندن». بو فتوانین مدرکیندن سوروشولاندا امام بویوردو: الین اووجو سجده‌حلیندا یئددیلی موضعلرین بیریدیر و الله‌ا عایددیر و اونو کسماق اولماز. ( وسایل الشیعه، ج18، ابواب حد السرقة، باب 4)
چونکی سارقسن عقوبتی اونون اؤزونه عاید اولان زادا اولمالیدیر.
نزول سببلرینه ال چاتماق
نزول سببلری روایتلر واسطه‌سی اینن اله گلر آما متأسفانه کئچمیشده حادثه‌لر و اتفاقلار ثبت اولمازدی. بونا گؤره نقل اولان روایتلرین چوخو سندلری ضعیف اولان آزیندان ساوایی، اطمینانسیزدیر.
جناب واحدی اسباب النزول کتابیندا بئله دئییر: «الده مطمئن روایت و مسأله‌نین مستقیم شاهدلری طرفیندن نقل اولان روایت اولمادان آیه‌لرین نزول سببی باره‌ده بیر سؤز دئماق جایز دئییل یوخسا حدس گومان اوزو اینن دئییلمش سؤزلرین فایداسی یوخدور».
سونرا ابن عباسدان نقل ائلیر کی پیغمبر (ص) بویوردو: « اونا علمیز و صحیح معرفتیز اولماسا حدیث نقل ائله‌مه‌یین، چونکی منه و قرآنا یالان باغلایان اؤز یئرینی جهنّمده حاضرلاییب».
بونا گؤره، صالح سلف قرآن باره‌سینده سؤز دئماقدان چکینردیلر. محمد بن سیرین دئییر: «بؤیوک تابیعندن اولان عبیده‌دن قرآنین بیر آیه‌سی‌نین تفسیری باره‌ده سوروشدوم. دئدی: «اسباب النزولا و قرآنین هانسی جهتده نازل اولدوغونا علمی اولانلار گئتدیلر». واحدی دئییر: «بو زماندا بو ساحه‌ده یالان دئینلرین سایی چوخدور، بونا گؤره قرآ«ین حقیقتلرینه چاتماق اوچون احتیاط لازمدیر». (اسباب النزول ، ص 4)
آما اهل بیت مکتبینده بو زمینه‌ده چوخلو صحیح روایتلر الیمیزه چاتیب. ایندی‌یه قدر بو زمینه‌ده 4 میندن آرتیق روایت ییغیلیب.
بو گون نزول سببلرینی بیلمک اوچون الیمیزدن اولان منبعلرین چوخو بیر حدّه‌جن اطمینانلیدیلار مثلاً: جامع البیان طبری، الدرالمنثورسیوطی، مجمع البیان طبرسی، تبیان شیخ طوسی و بونلاردان آیری کتابلار کی خاص اولاراق نزول سببلری باره‌ده یازیلیب. واحدی‌نین اسباب النزول کتابی و سیوطی‌نین لباب النقول کتابی کیمی. البته بو یازیلاردا صحیح و سقیم بیر بیرنه قاریشیب و اونلارا دقت ائله‌ماق لازمدیر.
دوزو غلطدن آییرماق اوچون آشاغیداکی یوللاردان استفاده ائله‌ماق اولار:
الف: روایتین سند مخصوصاً سند اونا ختم اولان شخص مطمئن اولمالیدیر. یعنی یا معصوم اولمالی و یا مطمئن صحابه اولمالیدیر. قرآندا مهارتلری اولان عبداللّه بن مسعود و ابی بن کعب و ابن عباس کیمی. و یا عالی مقدار تابعلردن اولالار؛ مجاهد، سعیدبن جبیر وسعیدبن مسیب کیمی کی یالان قوشماغا انگیزه‌لری یوخیدی.
ب: لفظلری فرقلی اولسا بئله روایتلرین تواتر و یا استفاضه‌سی ثابت اولموش اولا. مضمونلاری فرقلی اولسا دا بیر یئره ییغماق اولا کی دئییلن خبرین صحیح اولدوغو اورتایا چیخار. قبله دَییشمه‌سی باره‌ده و مربوط آیه‌لرین نزول سببلری کیمی.
ج: سبب نزول باره‌سینده اولان روایتلر دقیق و قطعه صورتده ابهاملاری رفع ائتدیگی تقدیرده اونون صحیح اولما احتمالینی چوخالدار، هرچند سند لحاظیندان ائله‌ده گوجلو اولمایا. تاریخی روایتلرین چوخونون صحیحلیغی بوردان بللی اولار. گؤرورسن نئچه مختلف تاریخی واقعه‌نی بیر بیرینه ارتباط وئرماغینان بیر جریانین دوزلوغو اورتایا چیخیر یوخسا سند یولو اینن ثابت اولمور.
سبب نزول نقل ائله‌ینین حضورو
سبب نزولو نقل ائله‌ین شخصین صحنه‌ده حاضر اولماسی شرطدیر یوخسا یوخ؟
عالملرین چوخو نقل ائله‌ینین اؤزونون صحنه‌ده حاضر اولماسینی شرط بیلیبلر کی خبر منقطع اولماسین.
حاکم نیشابوری علم‌الحدیث کتابیندا دئییر: قرآن نزولو زمانی درک ائدن صحابه بئله دئسه: «فلان آیه فلان حادثه‌ده نازل اولدو» بو حدیث سندلی حدیث ساییلیر یعنی بو حدیث پیغمبردن نقل اولموش کیمیدیر.
بو سؤز نظره دوز گلیر، چونکی اونون وثاقتی و اطمینانلی اولماغی نظرده توتولور. بونا گؤره قرآن باره‌سینده ائمه اطهاردان (ع) نقل اولان روایتلر بیزه اطمینان وئریر و قبول اونور.