مولانا جلال الدین محمد بلخی اهل بیتین (ع) مخصوصاً حضرت علی‌نین (ع) موقعیتینی و مقامینی درک ائدن انسانلارداندیر. او اؤز فخیم و عظمتلی اثرلرینده اورگه یاتیم دیل اینن حضرت علی‌نین بیر پارا فضاییلیندن دانیشیب و بو یازیلاردا، اونون درین باخیش و اعتقادینی آشکارجاسینا گؤرمک اولار.
مولانانین یاشاییشی
مولانایا مشهور اولان جلال الدین محمد رومی، بهاءالدین اوغلو 602 هجری قمری ایلین ربیع الاولینده بلخ شهرینده شلطان محمود خوارزم‌شاه عصرینده دونیایا گؤز آچدی. (نفحات الانس، ص 461) «بهاءولد» آدینا مشهور اولان مولانانین آتاسی 610-جو ایلده 8 یاشلی اوغلو محمد اینن بغدادا طرف یوللاندی. بو سفرده 40 نفر مفتی و زاهد اونونلا یول یولداشی ایدیلر و بهاءولد نفیس کتابلاری و ائو وسایلینی 300 دوه‌یه یوکله‌میشدیلر.
بهاءولیدن کروانی بغدادا داخل اولاندا بیر عده سوروشور: «بو طایفا کیملردی و هاردان گلیرلر؟» بهاءولد جواب وئردی: ««من الله الی الله و لاحول و لا قوه الا با لله». (مناقب العارفین، ج 1، ص 71)
بهاءولد عباسی خلافت مرکزی بغداددا 4 گون قالیب حجازا یوللاندی. حج مراسمیندن سونرا شاما یوللاندی سونرا ارزینجان شهرینده گئتدی و اوردا عالملره چوخ حرمت ائدن فخرالدین بهرام شاه طرفیندن استقبال اولدو. سونرا «لارند» شهرینه گئتدی. مولانا جلال الدین بو شهرده 18 یاشیندا ایکن ائولنیب سلطان ولد، بهاءالدین محمد و علاءالدین محمد آدلاریندا اوچ اوغلو اولدو. (مولانا یاشاییشی و احوالیندا تحقیق، ص 21- 20). یئددی ایل سونرا روم سلجوق پادشاهی‌نین ایستگی اینن قونیه شهرینه گئدیب 628-جی ایلینده دونیایا گؤز یومدو. (پرتوی عرفان، ص 25)
مولانا آتاسی‌نین وفاتی زمانی 26 یاشیندایدی و چوخلو علملرده تبحر و مهارت صاحبی اولموشدو و سلطان علاءالدین‌ین ایستگی و اصراری اینن آتاسی‌نین یئرینده اوتوروب وعظ و فتوا وئرماغا مشغول اولدو. 9 ایل سونرا حلب شهرینه گئدیب و بیزه بللی اولمایان بیر مدّت اوردا قالاندان سونرا دمشقه گئدیب بؤیوک عارف «محی الدین عربی» محضرینه شاگیردلیق ائله‌دی. (پرتوی عرفان، ص 26)
مولانا قونیه‌دن 7 ایل اوزاق قالاندان سونرا تازادان بو شهره قاییدیب ریاضته باشلادی. مولانا 638-جی ایلینده محقق ترمذی‌نین وفاتیندان سونرا عرفان و دینی علملری تدریسینه باشلاییب 400 دن آرتیق شاگرد پرورش وئردی. (مولانا یاشاییشی و احوالیندا تحقیق، ص 55)
مولانا و شمس
مولانانین تدریسی، بحثی و حالی انسانلاری حیران ائله‌میشدی آما شمس تبریزی‌نین قونیه‌یه گلمه‌سی اینن مولانا اونون عظمتینه حیران قالیب اونون باره‌ده بو شعری دئییر:
بوالمعالی گشته بودی، فضل و حجت می نمودی نک محک عشق آمد، کو سؤالت کو جوابت؟
ابوالمعالی اولموشدون، اؤزونو فضل و حجت تمثالی بیلیردین
ایندی عشق سیناغی گلدی، سورقو جوابین هانی؟
(دیوان شمس، ص 184)
مولانا شمس تبریزینی گؤرندن سونرا اونا مجذوب اولور. شمس عشق پیری ایدی و دایما سفرده ایدی و همیشه عارفلرین و عاشقلرین شمعی اولوردو.
مولانا اینن شمسین اوزلشمه‌سینده بئله بیر روایت وار:
مولانا قونیه بازاریندا آت اوستونده چوخلو عالم اطرافیندا گئدیر. بو آرادا ظاهری پریشان اولان شمس تبریزی یاخینا یئری‌ییب مولانانین آتی‌نین باشیندان توتوب بئله سوروشدو: «ائی اوستاد پیغمبریمیز بؤیوکدور یوخسا بایزید بسطامی؟» مولانا بو سؤالدان غضبلنیب دئدی: «بایزید بسطامی کیم اولسون کی پیغمبرینن مقایسه اولونسون؟»
شمس جواب وئریر: «من‌ده پیغمبریمیزین بؤیوک اولدوغونو بیلیرم. آما بیر مسأله وار پیغمبر (ص) بیر حدیثده بئله بویورور: «ما عرفناک حق معرفت؛ ائی الله بیز سنی حقّین قدر تانیمادیق». آما بایزید بسطامی بئله دئییر: «سبحانی ما اعظم شأنی؛ من پاکام و مقامیم و شأنیم هر زاددان یوخاریدیر». بیر سؤزله من الله‌ام دئییر. پیغمبریمیز «الله‌ی حقی قدر تانیمادیم» دئییر آما بایزید بسطامی: «من الله‌ام» دئییر. نییه بئله اولور؟»
مولانا بو سؤزلری ائشیدن کیمی بئش دقیقه‌جن دایانیب دوشونور. شمسین مقصدی بو سؤزو سورشماقدان جواب اولماق یوخ بلکه مولانانی ارشاد ائله‌ماق ایدی. اونون ائله بو بئش دقیقه‌یه احتیاجی واریدی کی او دا حاصل اولموشدو.
مولانا بئله جواب وئریر: «پیغمبریمیز بیر دیایا بنزر کی بوتون سولار اونا آخیب تؤکولر و او دولوب داشماق بیلمز آما بایزید بسطامی بالاجا بیر گؤل کیمی ایدی کی سویو بیر آز چوخ اولاندا دولوب داشیر و اؤزونو ایتیریر. بایزید بسطامی دولدو داشدی اؤزونو ایتیریر: «سبحان ما اعظم شأنی» دئییر. آما پیغمبریمیزه الله‌دان فیض گلدیقجا الله‌ین بؤیولکوغونو و عبدین عاجزلیغینی بیلیب: «ما عرفناک حق معرفتک» دئییر. » او حینده شمس وار گوجو ایله « الله » دئیه باغیریر. مولانا آت اوستونده دورانماییب آتدان آشاغی یئنیر و شمسین آیاقلارینا دوشور. شمس بیر مدت قونیه‌ده قالیر و مولانا اونون محضرینده عرفان درسی گؤرور.
بیر مدت سونرا شمس قونیه‌نی ترک ائدیب مولانانی فراق دردینده قویور.
مولانا شمسین دمشقده اولدوغونو ائشیدن زمان بو شعری قوشور:
ما عاشق و سرگشته و شیدای دمشقیم جان داده و دل بسته سودای دمشقیم
زان صبح سعادت که بتابید از آن سو هر شام و سحر مست سحرهای دمشقیم
(دیوان کبیر شمس، ص 572)
مولانا اؤز اوغلو «سلطان ولد»ی شمسین دالیسیجان دمشقه گؤندریر.
شمس، دمشقده 15 آی قالاندان سونرا قونیه‌یه قاییدیر آما مولانین مریدلری اونونلا شمسین رابطه‌سینه تحمل ائتمه‌ییب اونو نا مسلمان آدلاندیریب اؤلدورمه‌سینه اقدام ائله‌دیلر. آما شمسین عاقبتی بللی اولمادی. ایندی یا مولانین مریدلری طرفیندن قتله یئتیشدی و یا قونیه‌ده گئتمگه امکان تاپدی.
شمس تبریزی 645 هجری قمری ایلینده غایب اولدو و اوندان هئچ اثر تاپیلمادی. اونا گؤره مختلف یئرلری اونون مقبره‌سی عنوانیندا بیلیرلر.
مولانا شمسین فراقیندا پریشان اولور و اختیارسیز اولور. اونون بو حالی متعصب بیر عده‌نی ناراحت ائله‌ییر و مولانین علیهینه فعالیتلر ائلیرلر. مولانا شمسی آختارماغا دمشقه گئدیر آما سونرالار قونیه‌یه قاییدیر و عمرونون آخرینه قدر (672 قمری ایلین جمادی الآخرین بئشی) اوردا تربیت و ارشادا مشغول اولور.
مولانانین شعرینده حضرت علی (ع)
مولانا ایکی «مثنوی معنوی» و «دیوان شمس» کتابلاریندا مختلف مناسبتلرده متقی‌لر مولاسی حضرت علی (ع) باره‌ده نظرینی دیله گتیریب.
مثنوی‌نین معنوی ماجرالاریندان بیری عمرو بن عبدودین حضرت امام علی (ع) اینن خندق جنگینده ساواشماسیدیر. مولانا بو جنگده حضرت علی اینن جنگ ائله‌ینین آدینی گتیرمه‌ییب و فقط موضوعنو بیان ائله‌ییب. بو ماجرادا گلیب کی جنگلرین بیرینده بیر پهلوان حضرت علی‌نین (ع) جنگینه گلیر و مغلوب اولدوغو زمان او حضرته بی ادبلیق ائلیر، آنجاق حضرت علی (ع) مقابله بمثل ائله‌ماق یئرینه اونو بیر مدت اؤز باشینا بوراخیر.
حضرتین بو عملی او شخصی حیران قویور و بو ایشین فلسفه‌سینی سوروشدوغو زمان حضرت علی (ع) اخلاص بحثسنس مطرح ائلیر.
مولانا بو جریاندا حضرت علی‌دن (ع) «شیر حق»، «هر نبی‌نین و ولی‌نین افتخاری»، «باب مدینه علم» و «حلم گونشی‌نین شعاعسی» کیمی عبارتلرینن آد آپاریر کی هامیسی مولانانین حضرت علی‌یه اولان ارادتدن قایناقلانیر.
از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان منزه از دغل
(عملده خالصلیغی علی‌دن اؤرگش شیر حقّی هر دغلدن اوزاق بیل)
در غزا بر پهلوانی دست یافت زود شمشیری برآورد و شتافت
(ساواشدا بیر پهلوانا چاتدی قیلینج گؤتوروب اونا تلسدی)
او خدو انداخت بر روی علی افتخار هر نبی و هر ولی
(او علی‌نین اوزونه آغیز سویو آتدی هر ولی‌نین و هر نبی‌نین افتخاری)
بو آخر مصرع حتماً مولانین بو فرمایشینه اشاره ائلیر کی بویوروب: «کنتُ مع جمیع الانبیاء سراً و مع خاتمهم جهراً؛ من بوتون پیغمبرلره گیزلینه همراه ایدیم و خاتم پیغمبرینن آشکار همراه ایدیم». (شرح مثنوی (سبزواری)، ج 1، ص 158)
مثنوی‌نین آیری قسمتینده مولانا «ذوالفقار»دان آد آپارماغینان حضرت علی‌یه (ع) اشاره ائلیر:
زان نماید ذوالفقاری حربه ای زان نماید شیر نر چون گربه ای
(مثنوی معنوی، ص 244)
«ذوالفقار» پیغمبر طرفیندن حضرت علی‌یه باغیشلانا قیلینج ایدی کی اوننان «اُحد» غزوه‌سینده او حضرتدن دفاع ائله‌ییر و دوشمنی دالی چکیر. بو حینده اوجا بیر ندا بئله دئییر: «لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار؛ علی کیمی جوانمرد و ذوالفقار کیمی قیلینج یوخدور». پیغمبر بویورور: «بو سس جبرائیلین سسی‌دیر».(تاریخ طبری، ج 2، ص 514) و (سیره ابن هشام، غزوه احد، ج 2، ص 100)