آللاه تعالا بقره سوره‌سی‌نین
30-جی آیه‌سینده اینسانین خلیفةالله اولماسینا تأکید ائدیر و سونراکی آیه‌ده
اینسانین بو مقاما سئچیلمه‌سی‌نین رمزینی آللاه آدلاری‌نین هامیسینی بیلمک بیان دئییر.
خلیفةالله معناسی
خلیفه و خلافت «خلف» (باشین
دالیسی معناسیندا) کؤکوندن گلیر و جانشین معناسیندادیر. جانشینلیق بعضاً حسبی
ایشلرده اولور مثلاً: «او گئجه و گوندوزو بیر-بیرینه جانشین قرار وئرندی», و بعضاً
اعتیباری ایشلرده اولور مثلاً: «ائی داوود بیز سنی یئر اوزونده جانشین قرار
وئردیک؛ پس جماعت آراسینا حق ایله قضاوت ائله.» و بعضاً حقیقی ایشلرده اولور؛ بقره
سوره‌سینده مطرح اولان حضرت آدمین خلافتی. آیری سؤزله خلافت سؤزونون باطینینده بو
معنا یاتیب کی خلافت, «مستخلف‌عنه»ین خلیفه‌ده ظاهیر اولماسیدیر و خلیف اودور کی
اونون کیملیک و هویّتی «مستخلف‌عنه»ـه باغلیدیر و اوندان آیریلان زمان, معناسی و
حقیقتی یوخدور. بو اوزدن ذرّه‌جه اونون فعلیندن کنار اولسا داها خلیفه ساییلماز.
ایلاهی خلافتین درجه‌لری
ایلاهی خلافتین محوری,
آدلاری بیلمکدیر و بونا گؤره‌کی علمین درجه‌لری و مرتبه‌لری وار, خلافتین‌ده درجه‌لری
وار. پس هر کس ایلاهی آدلارین مظهری اولدوغو قدر, همن میقداردا آللاهین خلیفه‌لیگیندن
سهم آپایر. البته آیه‌لرده آدلارین هامیسینی بیلمک و تام خلافته ایشاره اولوب.
بئله‌لیکله خلافت درجه‌لرینی بئله بؤلمک اولار:
1. بیر عیدّه بو یولدان
مونحریف اولوب و شیطان یولونو گئدیرلر. بونلار شیطان خلیفه‌سیدیرلر.
2. ایلاهی ایسملری اؤزونده
حتّا ضعیف صورتده فعلیّته چاتدیرا بیلمه‌ین اینسان, بالقوّه خلیفةالله‌دیر.
3. او اینسانلاردا کی
ایلاهی ایسملرین هامیسی ضعیف و یا اورتا صورتده حضورو وار و ایلاهی ایسملرین
اونلارا ثابیت اولماسی «حال» حدّینده‌دیر (یعنی بعضاً او ایسملره واجید و بعضاً
فاقید اولورلار) و یا «ملکه» حدّینده‌دیر (یعنی او آدلارا واجید اولماقلاری راحت و
اونوتماقلاری چتین اولا). اونلارین خلافتی‌ده حال و ملکه حدّینده‌دیر.
4. بیر عیدّه‌ده, ایلاهی
ایسملر و صیفتلرین ظاهیر اولماسی ملکه حدّیندن داها یوخاری اولار و اونلارین
کیملیگی‌نین عئینی و اؤزونه تبدیل اولار. بو اوزدن هئچ واخت اونلاردان آیریلماز.
چونکی ذاتین عئینی اولان بیر شئیی, ذاتدان آییرماق بو معنایا گلیر کی ایستیه‌سن بیر
شئیی اؤزوندن آییراسان و بو محالدیر. بئله بیر اینسانین خلافتی‌ده اونون هویّتی‌نین
عئینی‌دیر و هئچ واخت اوندان آیریلماز.
آخیر مرحله, کامیل اینسانا
مخصوصدور و آیری مرحله‌لر اورتا و ضعیف اینسانلارین پاییدیر.