مسیحی فیلسوف و موتألّه سنت آگوستینین زامان حقّینده کی دوشنوجه‌سیندن عصرلر سووشور آما اونون زاماندان تلقّی‌سی باره‌ده یئنه‌ده موختلیف نظرلر وئریلیر.

آگوستین یارانیش مذهبی نظریه‌سینه توتولان ایرادین توضیحینده یئنه‌ده زامان مسأله‌سینه یئتیشیر.

ایراد بئله‌دیر: آللاه یئر و گؤیو یارالتمامیش نه ائدیردی؟ اگر ساکین ایدی؛ نیه او حالدا قالمادی؟ اگر یارالتماق ایراده‌سی تازا بیر ایراده‌ایدی؛ بو حالدا آیا یئنه ازلی اولماقدان سؤز دانیشماق اولار کی اوندا بیر ایراده تاپیلدی کی قاباقجادان یوخیدی؟

آما اگر ایراده ازلی‌دیر, نیه یارانیش ازلی دئییلدیر؟ آگوستین جواب وئریر کی زامان قئیدینده اولان موجودات اوچون آللاهین ازلیّتینی درک ائله‌ماق ایمکانسیزدیر او زاماناجن کی اؤزلرینی تغییر و دگیشماقدان قورتارماییبلار. اصلاً یئر و گؤیون یارانیشیندان قاباق «زامان» یوخیدی کی سوروشولسون آللاه او حالدا نه ائدیردی.

موقدس کیتابدا دئییلیر کی دوزخی یارالدیردی, آما بو او کسلره جواب ساییلیر کی بو مؤعضلی راحاتلیقلا حل ائلیه بیلمیرلر. یارانیش و دونیانین تاریخی بیر درین شعرین تدریجاً تشریح اولماسی و آشکار اولماسیدیر؛ بیر شعر کی اونداکی هر کلمه کولّی معنادا شریک اولماقلا یاناشی اؤز تکلیغیندا کامیل و خاص معناسی وار.

ائله بیل بیر شعردیر کی بوتون کلمه‌لری بیرلیقدا و بیر یئرده ذهنده حاضیر اولور. پس بوتون عصرلر آللاه قاباغیندا آچیقدیر و آللاهین علمی بیزیم علم‌میزدن داها اسرار انگیزدیر و داها آرتیق گوجو و احاطه‌سی وار. بو آرادا مسیح بشر و آللاه آراسیندا واسیطه‌دیر, او کی کلمه‌نین تجلّیسی‌ایدی و حقیقتده بشرین اولما زامانی و آللاهین ابدیّتی آراسیندا رابیطدیر. او کلمه کی آتانین حیات باغیشلایان و ازلی دوشونجه‌سیدیر. آیری سؤزله, کلمه, آتانین اؤزونو تانیماقدان عیبارتدیر و دقیق معنادا کلمه آتانین اوزو و تماماً اونا اوخشاردیر.

کلمه کاملاً موطلق وارلیغا اوخشور و هر وارلیغین و مومکونون نمونه‌‌سیدیر. کلمه موجوداتین بوتون معقول اولگولرینی اؤزونده داشیر؛ یا آیری سؤزله کلمه اؤزو اونلارین هامیسیدیر. بو ازلی معقول اولگولر و یا همان نمونه‌لر, ایلاهی موثول آدلانیرلار. کلمه‌ دونیانین ایشیغی و گؤزل‌لیق و خیردین منبعیدیر. آما آگوستین کئچمیش و گله‌جکده‌کی زامان آراسیندا مونقطیع اولوب و روحو تیکه پارچا اولوب. دگیشمه‌لر دونیاسیندا اولماغین بو نتیجه‌لری‌ده وار و اوندان قیریلماغین و حیات وئرن ابدیتده ساکین اولماغین تکجه یولو آللاهدیر.

آگوستین بونا خاطیر زامانین ماهیّتینه دوشونوردو کی, اونون سیرّینی آچماقلا آللاهین ازلی و ابدی اولماق معناسیندان باش چیخارتسین. و بیر یول آختاریر کی ابدیّته دویونله‌نسین. او آللاه کی بیزیم حافیظه‌میزده وار و بیز ایچه‌ری‌یه دیقت یئتیرساق اونا بیر یول تاپاروق. حافیظه روحون ایچه‌ری‌یه دؤنمه‌سی‌نین نوماینده‌سیدیر, تا دونیا لذّتلریندن اوز چئویرن –کی حواس یولو اینن اله گلیر- خیر و ابدیّتی اؤز ایچینده آختارسین.

گؤروروق کی آگوستینین ایستیدلالی افلاطونون ضیافت ریساله‌سینده کی ایستیدلالا بنزیر, کی نئجه اینسان محسوس عالمدن داییمی خیره یول تاپسین. افلاطون دونیایی عشقدن باشلاییب و آددیم-آددیم حقیقی عشقه و نهایتده موطلق علمه آددیم قویور.

بیز داخیلی صورتده دئیتالارین اِعمالینی یوکسلده بیله‌ریک. آگوستینین دوشونجه‌سی اساسیندا بو مسأله‌یه یاناشساق, ایتّیفاقلارین گئدیش زامانی قیسسا اولمالیدیر. آما بئله نظره گلیر کی زامان ذهنی بیر قالیبدیر کی ایتّیفاقلار اونون قابینا تؤکولور. پس بیزیم معاریفیمیزین یولوندان داها چوخ تصویر کئچسه, ثابیت و موشخص قابا تؤکولنده ایتّیفاقلارین سورعتی آزالار, آما زامان داها اوزون اولار.

بوگونون سینما دوربینلری موشخص زاماندا داها چوخ قابلاردا عکس سالا بیلرلر, آما اونلارین متحرّیک حالتده پخش زامانی, تصویرلر آهیسته گؤروشرلر و اونون سیپری اولما واختی اوزونلاشار. بیزیم ذهنیمیز آگوستینین دئدیگی کیمی مثلاً اوّلده بیر شعرین هامیسینی ذهنده حاضیرلیر و سونرا سسلندیریر.

سسلندیرمه زامانی سکوت یارانسا یئنه همان واخت کئچه‌جاق, آما سسلندیرمه زامانی اوزاناجاق. ایندی فرض ائله‌یین بیز گئدیب گلن تصویرلرین آراسیندا بوش قابلار یئرلشدیراق, آما بو توالی صیرفاً عاریفلیغا باغلی دئییل و گاهدان بیزیم عاریفلیق گوجوموزدن ائشیکده‌دیر.

دئمک اولار کی یوخاریداکی فرضلره گؤره آگوستینین نظری‌نین خیلافینا زامانین موشخص جوهریّتی وار. آگوستینین نظرینده بیزیم ذهنیمیز خاطیره‌لری خطله‌‌ییب ابدی امره قووشا بیلر آما زامانین جوهریّت فرضی بو گوجو بیزدن آلیر. بیز زامان داخیلینده بیر وارلیقوق و آگوستینین نظریه‌سی کی دئییر اوندان قوپماق اولار, دقیق ایستیدلالی یوخدور و نظری بیر آتلاماغا بنزیر.