انسانین عمل‌لری پیس و یاراشمایان اولسا، اؤرو اینن نحسلیق گتیرر آما یاخجی و
فایدالی اولسا اؤزو اینن میمنت و سعادت گتیرر. نحسلیق و مبارکلیق گونلرده و
ساعتلرده یوخ بلکه بیزیم عمل‌لریمیزده‌دیر. بو مسأله‌یه روایتلرده و آیه‌لرده
تأکید اولوب. مثلاً قرآندا گلیب: ««وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً
وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى »[ طه / 124]. هر کس منیم ذکریمدن اوز
چئویرسه، البته اونون معیشتی چتین اولاجاق و اونو قیامت گونو کور محشور ائلیه‌جه‌یوق.
هابئله آیری
یئرده بویورور: وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً، وَ يَرْزُقْهُ مِنْ
حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ».[ طلاق / 2و3] تقوالی انسانلارین رزقی گئنیش اولاجاق و
اونلارین رزقی حسابسیز وئریله‌جاق.
قرآن کریم
انعام سوره‌سینده، اوّلده سؤال کیمی سوروشور: «فَأَيُّ الْفَريقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ
إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[أنعام / 81] هانسی دسته‌نین غمسیز-کدرسیز بیر
زندگانلیغا استحقاقی وار؟
سونرا اؤزو
جواب وئریر: «الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ
الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»[أنعام / 82]. ایمان گتیریب تقوالی اولان و
زندگانلیقلاریندا گناها مرتکب اولمایانلار، امنیّتلی زندگانلیغا و هدایته
لایقدیلر.
قرآندا سعد و
نحس باره‌سینده یوزدن آرتیق آیه تاپماق اولار. قرآنا
گؤره، انسانین عملی اوچ جوره تجسّم تاپار. بونلارین بیر جوره‌سی دنیایا مربوطدور و
بیر جوره‌سی آخرتده و بیر جوره‌سی‌ده هم دنیادا و هم آخرتده اولاجاق.
عمل تجسّمونون بیرینجی معناسی: بیز هر نه ایش گؤرساق، ایستر یاخجی
اولسون یا پیس، ظاهرده ده گؤرمه‌ساق ائله بو دنیادا تجسّم تاپار، بونا «عمل
مکافاتی» دئییلیر. عملین بوجور تجسّم تاپماسی، عمل‌لرین سعد و نحسی معناسیندادیر.
انسانین یاخجی عمل‌لری اونون اوچون طیّبه و خوشبخت حیات یارادار و پیس عمل‌لر،
خبیث حیاتا، و آیری سؤزونن نحس حیاتا سبب اولار. انسانین پیس عمل‌لری نحسدیر و
یاخجی عمل‌لری سعادت گتیرر. عملین بوجور تجسّم تاپماسینا عمل مکافاتی دئییلیر.
عمل
تجسّمونون ایکینجی معناسی:
عمل تجسّمونون ایکینجی معناسی بودور کی گؤردوغوموز ایشلر آرادان گئتمیر و قیامتده
ظاهر اولاجاق. یاخجی عمل‌لر ده ظاهر اولاجاق و پیس عمل‌لر ده تجسّم تاپاجاق:
«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ
ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيداً وَ
يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» آلعمران / 30
هر کسین گؤردویو
یاخجی و یا پیس عملی، حاضر اولدوغونو گؤرن گون، آرزی ائلر کی اوننا پیس عملی
آؤاسیندا اوزاق مسافت اولسون و الله سیزی [غضبیندن] قورخودور و الله بنده‌لرینه
مهرباندیر.
انسان عمل‌لرنده
هر نه اولسا، ایستر یاخجی و ایستر پیس، بیر ذرّه‌ده اولسا، قیامت گونو اوننا
یولداش اولاجاق. الله اؤز مهربانلیغی اینن، بو مهم گون اوچون اخطار وئریر و
قیامتدن اوّل انسانلارا عمل‌لریندن میغایات اولماق اوچون خبردارلیق ائلیر. چونکی
او عمل‌لر قیامت گونو سیزین کناریزدا سیزنن اولاجاق. انسانین پیس عمل‌لری اونون
دؤرره‌سینی آلاجاقلار و بو صحنه انسان اوچون اوقدر پیس و اوتاندیریجی اولاجاق کی
تئز-تئز دئیه‌جاق: کاش عمل‌لریم اینن فاصله‌م اولایدی. بو آیه‌دن بللی اولاجاق کی
قیامت گونو عمل‌لرین ظاهر اولماسیندان اوتانماق، جهنمّده یانماقدا داها پیس
اولاجاق.
قرآنین آیری
بیر آیه‌سینده گلیر: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ ، وَ مَنْ يَعْمَلْ
مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»[ زلزلة / 7و8] هر کس ذرّه‌جه خیر ایش گؤره اونو
گؤرر، و هر کس ذرّه‌جه قولای ایش گؤره اونو گؤرر.
بعضی مفسّرلر
انسانین قیامتده عملی‌نین مجازاتی‌نین گؤرمه‌سینی دئییرلر آما بو آیه صراحت اینن
عملین گؤرولمه‌سیندن خبر وئریر (یَرَهُ). آیری بیر آیه‌ده دئدیغی کیمی: «يَومَئِذٍ
يَصْدُرُ النَّاسُ اشْتاتاً لِيُرَوا اعْمالَهُمْ» زلزال / 6 او گون جماعت
قبرلریندن داغیشارلار کی عمل‌لری اونلارا گؤرسدیلسین.
پیغمبر اکرم
(ص) بویورور:
ظهور و بروز اعمال
در عالم قبر:«أَنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ
حُفَرِ النِّيرَانِ» [ارشاد القلوب، ج 1، ص 75] البته قبر جنّتین باغلارینداندیر و
یا جهنّمین قویولاریندان بیریدیر.
بئله‌لیغینان،
آخرتده عملین تجسّم تاپماسی انسانین قبریدن باشلار. یعنی هر کسین عملی، ایستر پیس
ایستر یاخجی، قبر عالمینده بیر یولداش و مونس کیمی اوننان بیر اولار و بو
یولداشلیغینان، قبرینن برزخ عالمی، اونو اوچون جنّت باغلاریندان بیری و یا جهنّم
قویولاریندان بیری کیمی اولاجاق.
یوخاری عرفانی
مرتبه‌لره ال تاپمیش بؤیوک عالملرین بیری دئییر: یوخودا اؤلومومون چاتدیغینی
گؤردوم. اؤلومو وصف اولان کیمی گؤردوم. منی قبرده قویلاییب گئدندن سونرا تک
قالدیم. باشیما نه گله‌جاغیندان نگران ایدیم. او آندا آغ بیر ایتین قبریمه
گیردیغینی گؤردوم. ائله همان حال اونون پیس عمل‌لریمین تجسّمو اولدوغونو آنلادیم.
مضطرب اولدوم. بو حالدایدیم کی نورانی و گؤزل اوزلو بیر جوان تشریف گتیریب منه
دئدی: قورخما اونو سندن قووارام.
بو ربّانی
عالم علمده و عملده یوخاری مرتبه‌لره ال چاتماقلارینا رغماً، پیس عمل‌لری‌نین
تجسّمونو اوجور گؤرموشدو. آما یاخجی عمل‌لری‌نین تجسّمو اونو دادینا چاتمیشدی.
قرآنا گؤره،
جنّت و جهنّم انسان عمل‌لری‌نین تجسّمودور. قیامت حَیَوان عالمی‌دیر. اوردا هر
شئیین جانی، عاغلی و شعورو وار و هر شئی دانیشیر. جنّتده الله و یا ملکلر و یا
جنّت طرفیندن جنّت اهلینه خطاب اولار: جنّتین نعمتلری اؤزوزدندیلر و اؤزوز اونلاری
قاباقدان یوللامیسیز. «كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ
الْخالِيَةِ» [الحاقة / 24] هابئله جهنّمین اودو گناه‌کارلاری یاندیریب
قیشقیریقلارینی قووزادیغی زمان، جهنّم اهلینه خطاب اولار: «ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْديكُمْ
وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبيدِ»[ انفال / 51] اونو اؤزوز یارادیب
گؤندرمیسیز، البته الله بنده‌لرینه ظلم ائله‌مز.
بئله‌لیغینان
انسانین عمل‌لری اونو اوچون جهنّم و یا جنّت یارادا بیلر.
قیامتده عمل‌لرین
سعد و نحسی
قرآن بویورور:
«فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ»[ واقعة / 8] ساغچیلار، نه
مبارکدیلر !
حقیقتده بو
آیه‌نی بئله‌ده معنا ائلیه بیلروق: مبارک انسانلار، عمل‌لری نتیجه‌سینده مبارک و
عالی اولوبلار.
هابئله قرآن
بویورو:«وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» (واقعة/ 9) شوم انسانلار، نه شومدولار !
قرآن ادامه
بونلارین نه اوچون شوم اولدوقلارینی بیان ائلیر: «في سَمُومٍ وَ حَميمٍ، وَ ظِلٍّ
مِنْ يَحْمُومٍ ، لا بارِدٍ وَ لا كَريمٍ ، إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُتْرَفينَ
، وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظيمِ» (الواقعة / 46-42) [جهنّم
اهلی] اؤلدوروجو یئللر و قاینار سویون ایچینده‌دیلر، جهنّم اودو توستوسونون کؤلگه‌سینده‌دیلر،
نه سرینلر و ملایم اولار، اونلار بوندان اوّل ناز نعمتده بوغولودولار، و بؤیوک
گناه‌لارا لجاجت و اصرار ائلیردیلر.
شوم انسانلار
یعنی جهنّم اهلی، جهنّم توستوسونون آلتیندادیلار و بو وضعیّتی اؤزلری دوزلدیبلر.
اونلار گناه اوستونه گناه ائله‌ماغینان و عیّاشلیق ائله‌ماغینان اؤزلرینی بوجو شوم
ائدیبلر. گناه‌لار شوم و نحس ایدیلر و او نحس عمل‌لره مرتکب اولماق اونلارا نحسلیق
گتیریب. سعادت و سعدین‌ده انسان اؤز عمل‌لری نتیجه‌سینده یارانماسی کیمی.
عمل تجسّمونون
اوچونجو معناسی: بو معنادا انسانین مرتکب اولدوغو عمل‌لر اونون هویّتی‌نین
تشکیلینده مهم تأثیری وار. هر کسین عملی اونا «ملک» دوزلدیر. بو هویّت و شخصیّت
دنیا و آخرت اوننان برابر اولور. قرآن و روایلتلره گؤره، عقل باخیمیندان
انسانلاردا تناسخ وار. یعنی اونون عمل‌لری، ایستر پیس و ایستر یاخجی، تدریج اینن
اونون شخصیّتینی دَییشیر. بو تناسخ، باطل تناسخدن فرقلیدیر و اونا ربطی یوخدور.
چونکی باطل تناسخی قبول ائله‌ماق فعلدن قوّه‌یه قاییتماغی قبول ائله‌ماغا گتیریب
چیخارار و فعلدن قوّه‌یه تبدیل اولماق‌دا محالدیر.
عمل تجسّمونون
اوچونجو معناسینا گؤره، گناها و پیس ایشلره عادت ائله‌ماق، انسانی انسانیّتدن
آییرار و اونون ایچینی بیر حیوانا تبدیل ائلر. بیر انسان دنیادا ائله‌دیغی پیس عمل‌لردن
توبه ائله‌مه‌سه و ایچینی توبه سو اینن یوماسا یاواش-یاواش حیوانا چئوریلر.
هابئله صالح
عمل‌لر، انسانین ایچ شخصیّتینی و هویّتینی کامل انسانا تبدیل ائلر. بو شخصیّتین
ظهورو هم دنیادا و هم آخرتده باش وئرر.
قرآندا بعضی
آیه‌لر وار کی انسانلاری حیوانلارا، او جمله‌دن ایته (أعراف / 176)، اولاغا (جمعه
/ 5) اوخشادیب یا بعضیلرینی حیوانلاردان داها پیس ساییب. (اعراف / 179) و حتّی بیر
یئرده بویورور: « إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ
لا يَعْقِلُونَ » أنفال / 22 البته الله یانیندا لاپ پیس حیوانلار دوشونمه‌ین کار
و کورلاردیلار.
مفسّرلرین بیر
عدّه‌سی بو آیه‌لری اوخشاتما و یا دانلاما بابیندان ساییبلار، آما دئماق لازمدیر
کی: بو شریفه آیه‌لر، بیر عدّه‌نین حقیقی شخصیّتیندن خبر وئریر. الله نه بنده‌لرینه
اهانت قصدینده‌دیر و نه بو آیه‌لردن انشاء قصد ائله‌ییب بلکه بو آیه واقعیّتدن خبر
وئریرلر.
یعنی بیر
انسانین دانیشیغی و کرداری پیس اولسا، عمل‌لرینه مناسب قارینپا بیر میمونا، مغرور
بیر دوغوزا، ظالم پلنگه و یا هار ایته تبدیل اولار. نئجه کی یاخجی و یاراشان عمل‌لر
اونو کامل انسانا تبدیل ائلر.
مثلاً الله
تعالی«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لا يَعْقِلُونَ»
آیه‌سینی بیان ائله‌ماغینان خبر وئریر: دوشونمه‌ین انسان، باطنی کار و کور اولان،
قیامت گونو بیر میکروب کیمی اسکیک بیر موجود شکلینده محشور اولاجاق.
بیر آیری آیه‌ده
گلیب: «مَثَلُ الَّذينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ
يَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ
اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ» ( جمعه / 5) توراتی حمل ائدیب اونا
عمل ائله‌مه‌ینلرین مثلی کتابلاری بئلینده داشیان اولاغ کیمیدیر. نه پیسدیر او قوم
کیمی کی الله آیه‌لرینی تکذیب ائله‌دیلر و الله ظلم ائدن قومو هدایت ائله‌مز.
بو آیه‌ده بیر
خبر چاتدیریر کی عملسیز عالم قیامت گونو اولاغ کیمی محشر صفینه داخل اولاجاق. آیری
سؤزونن بو شریفه آیه، عملسیز عالمین علمینی، اولاغین بئلینده‌کی کتابلار کیمی اونا
فایداسیز اولدوغونو بیان ائلیر.
هابئله قرآندا
اوخوروق: «فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ
يَلْهَث» ( أعراف / 176) اونون مثلی او ایته بنزیر کی اونو قووالاسان‌دا هورر
قووالاماسان‌دا هورر.
بو آیه‌دن
بئله چیخیر کی بیر عدّه عمل‌لری‌نین نتیجه‌سینده بیر ایت شکلینده محشره وارد
اولاجاقلار. بو انسانلارین دنیادا دا حیوانی هویّتلری وار، آما هویّتلری گیزلیدی و
فقط بصیرت گؤزو اولانلار اونلارین حقیقی شخصیّتینی گؤره بیلرلر.
انسانین بوتون
حرکتلری اونون ایچ دنیاسیندان خبر وئریر. یعنی انسانلاری تانیان بیری اونلارین
حرکتلریندن نئجه بیر اونسان اولدوقلارینی تشخیص وئره بیلر. حتّی بیری مهارتلی
اویونچو اولسا بئله حرکتلری‌نین حقیقی یوخ بلکه اویون اولدوغو دا آشکار بیلینر.