تاریخین لاپ بؤیوک نظاملایان فیلسوفلاریندان اولان اسپینوزا، شکاکلیغین یاییلدیغی زمان، دایاناجاق یئر دالیسیجان ایدی. آما دکارتین ترسینه دوشونماق سوژه‌سینه متمرکز اولمادی.
اسپینوزانین دوشونجه‌لرینی مطالعه ائله‌ییب اونا گؤره اؤز موضعینی آیدینلاتماغا مجبور اولمایان هئچ فلسفه، دین و ایلاهیات محققی اولا بیلمز. اسپینوزا مهم و تأثیرلی فیلسوف ایدی کی چوخلو اجتماعی و فکری جریانلارا نفوذ ائله‌ییب و هله ده ائله‌ییر. بونلارین کناریندا اونون شخصی یاشاییشی‌دا فلسفه‌یه باش قوشانلارا اؤرگتمه‌لی نکته‌لری وار.
اسپینوزا شکّدن قورتولماق اوچون اوچ وحدت، ضرورت و ثبات مقوله‌لرینی جوهر مفهومو آلتیندا یئرلشدیریب اؤر فلسفی دوشونجه‌سینه مبنا قرار وئردی.
ایلاهی جوهر کی هم واحددیر هم‌ده فاعلیتی ذاتی و ازلی‌دیر و هم‌ده سرمدی شکلده بو هماندیر.
بوندان علاوه،بو جوهرین جهاندان ائشیکده اولمادیغی اوچون، ضرورتی‌ده ثابت آسمانین او طرفینه داشیماییب اوزاقدان کایناتین اداره‌سینه مشغول ائتمه‌ییب، بلکه کایناتین جانیندا یئرلشیب و ضرورتی عالمین ایچینده یئرشدیریب کی علتین بللنمه‌مه‌سی‌نین یولونو باغلاسین و هم علم و معرفتی گوجلندیرسین. بو اوزدن علمین موثق اولماسی‌نین اثباتی اوچون، سنتلر و ناموسلارا باغلانان الله‌ین اراده‌سیندن سؤز گتیرماغا احتیاج یوخدور نییه کی ضرورت و علّی انتظامین قایناغی، کایناتین ذاتیندادیر.
اسپینوزا شهودچی بیر فیلسوف کؤینگینده، مشهاده‌چی عاغلین گؤزو اینن، چوخلوغون و تغییراتین آرخاسیندا، هر شئیی چولقایان وحدت، ازلی ضرورت، سرمدی ثبات اینان، چوخلوغون قایناغی و داشییانی و ساخلایان حقیقتی شهود ائله‌ییب.
بئیله شهود، یاشادیغی جامعه‌ده یاییلان قبالایی تعلیماتیندان تأثیرلنسه ده، نظره گلیر اونون ریاضیات و اقلیدسی هنسه کیمی دقیقه علملرینن مشغول اولماسی، بو واحد گؤرمه‌ده داها یوخاری سهمی واریدی و نهایتده دوشونجه‌لرینی ارائه وئرماغا داها گئنیش مفهومی چرچیوا اختیاریندا قویوب.
بونا گؤره، اسپینوزا فلسفه‌سی‌نین اصلی مقوله‌لر و معرفتی چرچیواسینا شکل وئرماقدا ریاضیاتین مخصوصاً هندسه‌نین سهمینی دوز بیلماق، بو حوزه‌نین محققینی اونون دوشونجه‌سی‌ننی گؤبگینه هدایت ائلر. اسپینوزا دوشونجه‌لرینی هندسی و اقلیدسی شمایلده ارائه وئرماق اوچون، دوستو مایری شرح اصولون مقدمه‌سینده یازدیغی کیمی، چوخلو چتینلیقلارا قاتلانیب و احتمالاً بو مرارتلر اونون واختیندان توئز اؤلومونده تأثیرسیز دئییلدیلر.
اسپینوزانین اساسلی پیش‌فرضلریندن بیری ثبوت و اثبات سیستمی‌نین بیر یؤنده اولماسیدیر. آیری سؤزله، ثبوت عالمی الله‌دان قایناقلانیب و نهایتده شئیلره بیتیرسه، دوشونجه سیستمی‌ده لاپ معقول وجهده شکل‌لنماق ایسته‌سه، الله‌دان باشلاییب متناهی امرلره چاتمالیدیر. بو اوزدن، اصلاح فاهمه رساله‌سینده بوتون ذهنی تصورلرین ایچینده، الله‌ین تصورونو لاپ یوخاری واضحلیق و تمایزه حائز بیلیر و اونو تصورلرین دوزلوغونو تشخیص وئرماغا لاپ یاخشی نمونه تلقی ائلیر و بو واسطه اینن یولا انعکاسی ماهیت نظرده توتور.
یعنی دوز یول، لاپ بدیهی تصور اوزو اینن حقیقت معیارینی تانیماقدان ساوایی دئییل. و دوشونجه‌نی بو معیاردا هدایت ائله‌ماق و دوز تصورلرین پیامدلر و استلزاملارینی استخراج و استنتاج ائله‌ماق و اونلار آراسینداکی رابطه‌نی کشف ائله‌ماقدیر.
بو اوزدن یول تانیماق، وارلیغی تانیماق و معرفتی تانیماقدان اوّل گلیر. وارلیغی تانیماق انسانین مطلق وارلیقدان اولان تصوری‌نین مبناسی اولدوغونا گؤره، و معرفتی تانیماق بونا گؤره کی مبهم تجربه‌لردن اله گلن تصورلر و استدلالی و یا شهودی تفکّرلر آراسیندا تمایز قویمالیدیر و حقیقتی ایکی آخر موردلرده آختارماق لازمدیر و همین والیغی تانیماغا و معرفتی تانیماغا مسبوق اولماقدیر کی اسپینوزانی رساله‌نی یاریمچیق قویماغا سوق وئریر. یول نه دوشونجه و نظاملاماقدان اوّل بلکه اونونلا عینی زماندا ظهور ائله‌یه‌جاق.
هندسی شکل‌لرده حکملرین درج اولماسی، اسپینوزا شهودونون چوخلوغو واحدده درج ائله‌ماغیندا تأثیرلی اولوب و شهودونو بیان ائله‌ماغا متقن مفهومی چرچیوا حاضرلاییب. هندسی شکل جامع وجه کیمی جامع وجهین وحدتین وجهه‌سینی مخدوش ائله‌میر و اونا بیر شئی آرتیرمیر. مثلثین مثلثلیغی اونون بوتون حکملرینی استنتاج ائله‌ینه قدر باقدیر.
آیری طرفدن، هندسی برهانلاردا مقدمه‌لر و نتیجه آراسیندا اولان ضروری نسبت، الله ساحتینده جزافیه اراده‌نی انکار ائله‌ماقدا و هابئله انسانی مرتبه‌ده راهنما اولوب و غایت انگارانه تبیین‌لردن اوزا اولماغی اخلاقدا تصریح ائله‌دیغی کیمی، ریاضیاتا مدیونوق. اونون الله‌ی انسان کیمی سانماغا و عاطفی انفعالاتا ائله‌دیغی نقدلری شارحلرین چوخو، ریاضیاتین و هندسه‌نین تأثیر قویدوغو غیر شخصی ساختارین میراثی بیلیرلر.
بوتون بو مفهومی دایره و قایدالی چرچیوا، ایچ دوشونن (مثلثدن استنتاج اولمالیلار اونون ایچینده‌دیلر) و وحدت آختاران، سعادت آختاران اسپینوزانی و سعادتی انسان و کایناتین بیرلیغیندا گؤرور (انسان عالمده غریب دئییل)، مجبور ائلیر الله‌ی کایناتدان ائشیکده گؤرماقدان، قانونا ضد اولماقدان، یوخلوقدان یارادان و عاطفی انفعال‌لارا منفعل اولماقدان انتقاد ائله‌سین.
«مطلق نامتناهی» مفهومونون دا اسپینوزانین الله‌دان اولان تلقیسینی بیلماقدا اساسلی نقشی وار، اسپینوزانین «مطلق نامتناهی»دن اولان درکی اونون ابراهیمی دینلرده اولان سنتی ایلاهیاتدان قیریلماسینا اصلی دلیل‌لردن بیریدیر کی اونون تکفیرینه سبب اولدو.
اسپینوزانین اثرلری‌نین بیر چوخو، اونون زمانیندا رایج اولان الله‌دان تلقّی‌لری نقد ائله‌ماغا صرف اولوب. هامیدان چوخ ابن میمون و توماس سنّتلرینده رایج اولان و یهودی و نصرانی عالملرین مقبولو اولان تلقی‌لر. اسپینوزایا گؤره بو تلقی‌لرین عمده اشکالی اونلارین «نامتناهی ذات» باره‌سینده‌کی تلقی‌لری و نتیجه‌ده الله‌ی انسان کیمی سانماق ایدی.
دئمک اولار اسپینوزایا گؤره، متأله فیلسوفلار و متکلم‌لرین چوخونون خطاسی «الله‌ین غیرمتناهی‌لیغی»نین دوزگون فهمینده ایدی و نتیجه‌ده الله اینان کاینات آراسیندا اشتباه اولان علّی نسبته قایل اولماق، او کلامی و فلسفی نظاملار، دقیق بیر فکری دستگاهین یاراتماسیندان عاجز قالسینلار. آما مسأله صرفاً بیر فلسفی نظامین نقصی حد و حدودوندا دئییل، بلکه حقیقی دوشونجه‌ده ناقصلیق قاباقجان دئدیغیمیز کیمی سعادتین ناقصلیغینا گتیریب چیخاردار بونا گؤره، بوتون انسان تانیما، سعادت تانیما و فردی و اجتماعی اخلاقا دا شامل اولور.
اسپینوزا الله‌ی کایناتدان ائشیکده تلقی ائله‌ماغی نفی ائلیر، او حقیقتده طبیعت مفهومونا توسعه وئریب اونو بوتون وارلیغینان بیر معنادا بیلیر.